درۆيى پەرەسندنى ئەسپ
يەكێكە لە وبەڵگە ساختانەى كە لايەنگرانى پەرەسەندن ماوەيەكى زۆر وەكو بەهێزترين بەڵگە دەياخستە ڕوو ئەويش پەرەسەندنى ئەسپ بوو بەپێ سيناريێوەكە ئەو گياندارەى كە پێش(٥٥)مليۆن ساڵ كە لە چاخى "ميۆ سين" ژياوە و شێوەكەى لە شێوە سەگ نزيك بووە باپيرە گەورەى ئەسپە دواتر پەڕەى سەندووە و شێوەى ووردە ووردە لە ئەسپى ئێستا نزيك بۆتەوە لە كۆتايشدا بووە بە ئەم ئەسپى ئێستا كەچى ئەم باپيرەى گەورە ئەسپ كە دەگوترێت مليونها لەمەو پێش لەناوچووە ئێستا ئەفريقا دا هەيە هيچ پەيوەنديەكى بە ئەسپ وە نيە وە زياتر لە ئاژەلى هيراكس دەچێت جگە لەمەش لە هەمان چينى زەوىە كە باپيرە گەورەى ئەسپى لێ دۆزراوەتەوە بەبەردبووى ئەسپێكى تەواو هاشێوەى ئەسپى ئێستا دۆزراوەتەوە ئەمە نيشانى ئەدا كە ئەسپ لەو كاتەوە باپيرە گەروەى ئەسپى تێدا ژياوە ئەم ئەسپى هاوشێوەى ئەسپى ئێستا هەبوو ئەمەش ئەوە دەگەێنێت كەوا ئەسپ بەوو قۆناغە پەرەسەندنانە تێنەپەريوە كە ئەوان باسى دەكەن ئەمرۆ ناراستى پەرەسەندنى ئەسپ لە لايەن لايەنگرانى پەرەسەندووە قووبول كراوە زنجيرە يەكێ لە گەردوون چيەكان بەناوى (S.J.Gould) سەبارەت بە زنجيرەيى پەرەسەندنى ئەسپ بەم شێوەيە ئەدەوێت"كەچى ئەوتا كاتێك لە مێژوودا ئەسپ وورد دەبينەوە دەردەكەوێت ئەسپەكان هەر بەم شێوەى ئێستايان مليونها ساڵە بوونيان هەيە"[1] هەيە لەراستيدا زنجيرەى ئەسپ كێشەێكى گەورەى دورست كردوو بۆ پەرەسەندن ،سەلمێندراوە كەوا لە زنجيرەيى ئەسپا كاتێ لە بچووكا بۆ گەورە ريزكراون لەقەبارەى راستەقينەيان ساختەكارى كراوە،نووسەرى داروينيزمى(G.R.Taylor) لە كتێبى نهێنيەكانى كانى گەورەكانى پەرەسەندا كە ئەو بابەتانەى كردووە بەسەرباز كە پەرەسەندن ناتوانێت ڕوونيان بكاتەوە بەم جۆرە باس لەم ساختەكاريە دەكات"راستى ئەمەيەكە ئەو ريزبەندەيى لە باپيرە گەورەى ئەسپ وە تا ئەسپى ئەم سەردەمەوە كراوە زۆر نارێك پێكە بانگەشى ئەوە دەكرێت لەم ريز بەندييە تا بەرەو پێش دەڕوات گەورەبوونى قەبارەێكى بەدى دەكرێت كەچى هەندێ لەو ئاژەلآنەى لەسەرەتايى ريز بەندەيەكە دانراوەن زۆر گەورەترن لەوانەى دواى ئەوان دانراون"[2]
لەتشۆينى دووەمى ساڵى١٩٨٠كۆبوونەوەێكى ئەنجامدرا لە مۆزەخانەى سروشتى شيگاگۆ١٥٠ داروينى بەشداريان تێدا كرد كۆبوونەوەكە چوار رۆژى خاياندوو تێدا باس لە كێشەكتنى بيردۆزى پەڕەسەندن كرا،(B.Rensberger) لە كۆبوونەوەكە بۆچوونەكانى خۆى دەربڕى"زۆر لەمێژە زانراوە بيردۆزى پەرەسەندنى ئەسپ كە گوايە لەنێوان ئاژەلێكى چوار پەنجى بە قەبارە هێندى رێوى تا ئەسپ ئاژەلێكى چەند پەنجييەو قەبارەكەشى ديارە پەرەسەندنێكى پلە بە پلە هەيە نادورستە"[3]،(Dr.N.Eldredge)بەرێوەبەرى كاروبارەكانى مۆزەخانەى سروشتى ئينگلترا كە چەندين ساڵ زنجيرە پەرەسەندنى ئەسپى تێدا نمايش دەكرا لەم بارەيەوە دەلێت" لەبارەى سروشتى ژيانەوە چەندين چيرۆكى خەياڵى يەك لە دواى يەكى خراپتر هەيە بەناوبەنگترين نموونەشيان ئەو زنجيرەى پەرەسەندنى ئەسپە كە نزيكى(٥٠)ساڵ لەمەو پێش ئامادەكراو تا ئێستاش لە نەهۆمى خواروەى مۆزەخانەكە دايە پەرەسەندنى ئەسپ لە لايەن چەندين سەرچاوەى زانستيەوە وەكو راستەيەكى مەزن پێش كێش كرا بەلآم ئێستا وا بير دەكەمەوە ئەو ئەگەرانەى ئەم جۆرە كەسانە بانگەشيان دەكرد هەمووى دورست كراوو هەڵبستراووە "[4]
_____________________________________________________
[1] Stephan Jay Gould-Niles Eldredge,'Punctuated Equilibrum Comes of Age',Nature,Vol.336,s.226.
2 Gordon Rattary Taylor,The Great Evolution Mystery,Abacus,sphere Books,London,1984,S.60.
[3] Boyce Rensberger,Houstun Chronicle,5Kasim 1980,Bolum 4,s.15.
[4] lnterview between Eldredge and Luther Sunderland,recorded in Darwin's Enigma;Fossils and Other Problems,p.78.